Romantyzm – definicja i środki wyrazu.
Romantyzm jest prądem artystycznym, który od schyłku w. XVIII, a więc równolegle z wszechwładnym jeszcze panowaniem klasycyzmu, zaczął przenikać do literatury, muzyki i sztuk plastycznych, by zatryumfować w latach 1820—1850.
Pełny rozwój romantyzmu przypada na okres w dziejach Europy niezmiernie skomplikowany pod względem historycznym, gospodarczym i społecznym. Gwałtowne bogacenie się państw przez nowe zdobycze kolonialne powoduje szybki rozwój przemysłu i gromadzenie kapitału; rozrastają się miasta jako centra przemysłowe i administracyjne; spiętrzają się sprzeczności klasowe pomiędzy burżuazją a wielkomiejskim proletariatem. Sprzeczności te w latach trzydziestych znajdują wyraz w ruchach społeczno-wyzwoleńczych we Francji, Niemczech, Anglii oraz w wystąpieniach rewolucyjnych, spośród których formę najbardziej ostrą przyjęło powstanie robotników lyońskich w r. 1831.
Zasadniczy konflikt rozgrywa się pomiędzy władzą monarchistyczną sprzymierzoną z wielkim kapitałem a klasą robotniczą, której żądania popiera postępowe mieszczaństwo i inteligencja, przemawiające w imię republikańskich swobód wywalczonych przez wielką rewolucję francuską.
W krajach uciemiężonych, pozbawionych niezawisłości narodowej, idee rewolucyjne przybierają postać walk narodowowyzwoleńczych, których wyrazem były m. in. polskie powstania listopadowe i styczniowe, zaś w latach czterdziestych tzw. Wiosna Ludów.
Wszystkim tym wydarzeniom towarzyszy postępowa myśl inteligencji twórczej. Powstają utwory literackie o silnym zaangażowaniu ideowym i politycznym, jak dzieła Mickiewicza. Wiktora Hugo, Stendhala; powstają kompozycje Beethovena i Chopina, u w plastyce patriotyczne obrazy Goi, rewolucyjne płótna Delacroix, jak również pełne politycznej pasji litografie Daumiera.
Wszystkich wielkich artystów tego czasu wiąże świadomość ważności sztuki w przeobrażeniach współczesnego im świata, jej niezastąpionej niczym roli w burzliwym życiu społeczeństw. Dzieła ich cechuje aktualność, reagują one w sposób niemal bezpośredni na polityczne hasła ideowe i bieżące wydarzenia.
Ważkość spraw powodowała konieczność silnego osobistego zaangażowania. Klasycystyczny chłód, rozsądek powaga ustępują miejsca uczuciu, porywom ducha, emocji, potrzebie silnego, a nade wszystko osobistego wyrazu. Pojawia się słowo „natchnienie”. Sztuka tej epoki jest więc sztuką nie tylko emocjonalną, lecz także indywidualistyczną, zrodzoną z osobistego natchnienia. W dziele sztuki, zaangażowanym ideowo, wyraża się zarazem ogólny patos tej epoce właściwy i osobiste, niepowtarzalne odczucie twórcy. Artysta chce wyrazić nie tylko ducha epoki, ale przede wszystkim chce wyrazić siebie, swoje bogate uczucia, swoje przeżycia. Chce również zaznaczyć swoją obecność w przebiegu życia i wydarzeń jako członek ludzkiej zbiorowości i jako jednostka twórcza, niezależna — jako indywidualność.
Pod wpływem nowych tendencji padają niewzruszone reguły sztuki klasycyzmu — rodzi się nowa forma, odpowiadająca nowym postulatom epoki.
Jak klasycyzm szukał natchnienia w antyku, tak romantyzm czerpał je z rodzimych pierwiastków narodowych, z historii narodu, ze sztuki ludu. Ludowość wkracza do literatury, muzyki i sztuk plastycznych. W romantycznych dziełach sztuki artystów różnych narodowości znajdujemy pewne wspólne cechy formalne. Każdy naród jednak nasyca swoje dzieła treścią odrębną i własną, co pozwala mówić o sztuce narodowej.
Obok nurtu ideowo-artystycznego, który moglibyśmy nazwać romantyzmem rewolucyjnym, istnieje drugi, nurt romantyzmu
o cechach konserwatywnych. Miejsce rewolucyjnego patosu i twórczego natchnienia zajmuje w nim mistycyzm, sentymentalna uczuciowość i pragnienie ucieczki w świat rycerskiego, legendarnego średniowiecza, w świat malowniczych zamków gotyckich, gdzie na dziedzińcach rozbrzmiewały pieśni trubadurów. Tak rozumieli romantyzm przedstawiciele klasy feudałów, schodzący już z historycznej widowni. Dla nich to malowano nastrojowe, sentymentalne pejzaże, dla nich wznoszono rezydencje, naśladujące możliwie wiernie gotyckie zamki.
W sztukach plastycznych doby klasycyzmu, mimo poważnego znaczenia malarstwa, czołową rolę odegrała jednak rzeźba. W wieku XIX, poczynając od romantyzmu, rolę prowadzącą przejmuje malarstwo. Nowe treści ideowo-artystyczne powodują w nim radykalną zmianę elementów formalnych. Emocjonalne zaangażowanie artystów w przedstawianych na obrazach scenach i wydarzeniach zmusza ich do szukania środków możliwie wyrazistych. Kompozycja obrazów staje się swobodniejsza, klasycystyczna statyczność układów pionowych i poziomych ustępuje miejsca dynamice przez powszechne stosowanie linii skośnych; szkicowa, szybka technika malowania utrwala zamaszysty, żywiołowy bieg pędzla, co powoduje zatarcie linii konturów postaci i przedmiotów na obrazie; barwy stają się żywe i śmielej zestawione, a ostre kontrasty światła i cienia pogłębiają dramatyzm przedstawień.