REALIZM W POLSCE.
W Polsce intensywny rozwój malarstwa realistycznego dokonuje się w drugiej połowie XIX w. Przeważają krajobrazy i sceny rodzajowe (z życia wsi), obserwowane coraz uważniej i odtwarzane coraz wnikliwiej.
Twórczość barbizończyków -odbiła się żywym echem w • pracach malarza polskiego zamieszkałego we Francji, JÓZEFA SZERMENTOWSKIEGO (1833—1876). Ale artysta ten jeszcze przed opuszczeniem kraju nauczył się malować w plenerze, przywożąc z podróży po Polsce rysunki i szkice olejne (widoki miast i pejzaże), które zdradzają bystrość obserwacji i wierność wobec przedstawianego motywu. Pejzaże z Pirenejów oraz z okolic Barbizon — lasów Fontainebleau — a zwłaszcza często powtarzany motyw rozłożystych drzew (jak w Odpoczynku oracza) przypominają twórczość Theodore Rousseau. Ale jednak najcenniejsze i najlepiej znane dziś płótna artysty, jak Pogrzeb chłopski czy wspomniany Odpoczynek oracza, choć malowane we Francji, swoim nastrojem kojarzą się nam z widokami i szczególnym smętkiem dawnej polskiej wsi.
Wcześniejsze płótna Szermentowskiego malowane są w barwach przygasłych z przewagą szarości, zieleni, brązów i stłumionego żółcienia. Później jego paleta rozjaśnia się wyraźnie, o czym świadczy bardzo polski w nastroju obraz z ostatniego roku życia artysty: Bydło schodzące do wodopoju.
Zaledwie o dwa lata starszy od Szermentowskiego (ale żyjący znacznie dłużej) świetny pejzażysta polski, WOJCIECH GERSON (1831—1901), to zasłużony nauczyciel wielu wybitnych polskich malarzy, czynnych jeszcze przez długie lata XX w. Jego obraz Cmentarz w górach, malowany precyzyjnymi, mistrzowskimi dotknięciami pędzla, oddaje w zieleni i ołowianych szarościach nastrój osamotnienia i smutku w obliczu odwiecznej, kamiennej natury.
Cennym wkładem do ogólnego dorobku polskiego realizmu jest twórczość braci Gierymskich. MAKSYMILIAN GIERYMSKI (1846—1874), młodo zmarły, był twórcą scen z powstania styczniowego (np. Patrol powstańczy) oraz pejzaży. ALEKSANDER GIERYMSKI (1850—1901) swoje zainteresowania artystyczne dzielił pomiędzy realizm oraz popularny w malarstwie europejskim tego czasu impresjonizm. Był on zarazem jedynym prawdziwie znakomitym malarzem realistą, którego nie wieś interesowała — lecz miasto. Liczne podróże zagraniczne artysty przyniosły wiele widoków obcych miast, zabytków architektury, przedstawianych w tajemniczym poblasku nocy (jak np. Opera paryska) lub w pomroce kościelnego wnętrza (np. Wnętrze Bazyliki św. Marka w Wenecji). O zainteresowaniach Gierymskiego impresjonizmem świadczy głośny jego obraz Altana, w którym artysta analizuje działanie światła słonecznego na kolor.
Realistyczne obrazy Gierymskiego powstały podczas pobytu artysty w Polsce, a głównie w Warszawie. Jego Pomarańczarka, Piaskarze, Przystań na Solcu przez swoją wierność realiom i ostrość charakterystyki, a także specyficznie „warszawski” nastrój stanowią prawie dokumentalny obraz epoki w dziejach miasta. Nieodparcie narzuca się porównanie z podobnymi obrazami literackimi w utworach Bolesława Prusa, a zwłaszcza w jego Lalce. Dodać warto, że Prus — choć nie był krytykiem sztuki — występował gorąco w obronie obrazów Gierymskiego.
Współczesny Aleksandrowi Gierymskiemu – JÓZEF CHEŁMOŃSKI (1849—1905) znów za temat swoich obrazów obrał polską wieś, przedstawiając ją jednak inaczej niż realiści starszego pokolenia. Wieś Chełmońskiego jest pogodna i wesoła, zarówno w doborze tematów, jak i w barwie. Artysta widzi jej odrębność, powab, widzi urok jej folkloru; maluje dziewczynę, która leżąc na ziemi snuje pomiędzy palcami nić babiego lata; maluje starego wieśniaka z chłopcem obserwujących bociany w locie. Inne jeszcze tematy jego obrazów to: barwny tłum wieśniaków przed karczmą, zziębnięte kuropatwy w czasie okrutnej zawiei śnieżnej, a także konie — wolne i w zaprzęgu (słynna Czwórka, przedstawiająca zaprzęg galopujący wprost na widza). Chełmoński posługuje się wprawdzie techniką realistyczną, ale kolor stosuje żywszy, jaśniejszy, nie bez wpływu impresjonizmu, który poznał gruntownie we Francji.
Spadkobiercą realistów polskich w. XIX był STANISŁAW LENTZ (1863—1920). Tworzył on już w tych latach, gdy w malarstwie polskim coraz donośniej poczęły odzywać się echa impresjonizmu, secesji, symbolizmu i ekspresjonizmu, gdy o obliczu nowej sztuki poczęli decydować tak znakomici malarze, jak Stanisław Wyspiański, Józef Mehoffer, Jacek Malczewski i Witold Wojtkiewicz (twórczość ich omówimy w dalszych rozdziałach podręcznika). Stanisław Lentz, głównie portrecista, stosował tonacje brunatne i technikę „szerokiego pędzla”, którym mocno, zdecydowanie określał kształty i rysy przedstawianych postaci.
W twórczości Lentza realizm polski już za progiem tego okresu, a więc w wieku XX spotkał się oko w oko z rewolucyjnymi ideami i artysta sprostał nowym zadaniom, o czym świadczy jego obraz Strajk, przedstawiający trzech robotników w zdecydowanej, groźnej, nieprzejednanej postawie.