REALIZM W EUROPIE.
Realizm wprowadzając do tematyki sztuk plastycznych robotnika i chłopa przynosi postępowe, a nawet rewolucyjne treści. W sztuce drugiej połowy XIX w. ogarnia on malarstwo, zarówno polskie, jak francuskie i niemieckie, a w carskiej Rosji szturmuje niezdobyte — zdawałoby się — bastiony naśladowczego akademizmu (wyniesionej ze szkoły maniery arcypoprawnego malowania).
We Francji, gdzie postępowa myśl republikańska, przyjmując spadek wielkiej rewolucji, w dziedzinie ideologii skutecznie przeciwstawiała się dyktaturze monarchii Ludwika Filipa i Napoleona III, inicjatorem i przywódcą szkoły realistów był GUSTAVE COURBET (1819—1877). Gdy konserwatywne władze paryskiej Akademii uniemożliwiły mu w r. 1855 zorganizowanie wystawy prac w oficjalnym salonie, Courbet zorganizował swój pokaz w osobnym pawilonie, wywiesiwszy nad wejściem napis: „G. Courbet. Le Realisme”. W kilka lat później realistyczny program Courbeta podjęła znaczna liczba wybitnych i mniej wybitnych malarzy francuskich.
Malarstwo Courbeta pod względem swojej tematyki nie jest jednolite. Obok pejzaży, często ożywionych postaciami zwierząt, tworzy artysta wiele dzieł o społecznej, postępowej treści. W swoim najgłośniejszym chyba obrazie Kamieniarze, czyniąc głównymi bohaterami dzieła zwykłych robotników brukujących drogę, postępuje tak nie tylko dlatego, że odkrył nagle malarskie walory tematu, ale w przeświadczeniu, że po prostu trzeba mówić o codziennym, potocznym życiu we wszelkich jego przejawach. Nie bez powodu Courbet właśnie, po upadku cesarstwa, jako przewodniczący Federacji Artystów Komuny, był jednym z głównych inicjatorów spisku, mającego na celu zburzenie paryskiej kolumny Vendóme — symbolu cesarstwa i jedynowładztwa. W swoich obrazach Courbet rezygnuje z powabów koloru: maluje w gamie zgaszonej, ciężkiej, w zieleniach, szarościach i brązach, wyraźnie określa postaci w ich przeżyciach wyrażonych twarzą i gestem.
Idea realizmu znalazła we Francji swego wyznawcę również w osobie HONORE DAUMIERA (1808—1897), płomiennego republikanina i patrioty, który w swoich niezliczonych rysunkach satyrycznych, reprodukowanych techniką litografii w popularnych czasopismach „Caricature” i „Charivari”, piętnował mroczne, ponure machinacje oficjalnych reprezentantów znienawidzonej przez naród monarchii: przekupnych sędziów, wyższych urzędników, przemysłowców. Nie wahał się zaatakować też samego króla Ludwika Filipa. Jako rysownik posługiwał się Daumier formą wyrazistą, często mocną linią konturu wydobywał karykaturalne rysy postaci. Znakomicie komponował sceny, dzięki czemu główna myśl jego dzieł jest widoczna na pierwszy rzut oka. Daumier —znany też jako sojusznik polskiej akcji zbrojnej w okresie powstania styczniowego — może być uważany za ojca nowoczesnej satyry politycznej.
Jako malarz zajmował się Daumier głównie życiem ludzi ze środowisk robotniczych i drobnomieszczańskich. W swoich obrazach, takich jak Praczka czy Wagon III klasy, łączył realistyczną, wyrazistą charakterystykę z odziedziczonym po romantyzmie upodobaniem do jaskrawego światłocienia i żywej faktury, utrwalającej na płótnie żywiołowe, szerokie, nerwowe pociągnięcia pędzla.
Trzecim znakomitym francuskim malarzem realistą był JEAN FRANCOIS MILLET (1814—1875), podobnie jak Courbet socjalista z przekonań, autor dzieł o tematyce chłopskiej (Siewca, Zbieracze kłosów), w których niemal niezauważany przez malarstwo nowożytne temat pracy na roli ukazywał w sposób poetyczny i malarsko doskonały.
Millet związany był ze szkołą plenerystów (artystów malujących w plenerze, tj. na wolnym powietrzu) w miejscowości Barbizon w lasach Fontainebleau, zwanej „Szkołą Barbizon”. Reprezentanci tej szkoły, tak wyśmienici malarze, jak Theodore Rousseau i Charles Daubigny (zwani „barbizończykami”), w swoich obrazach, malowanych dosyć drobiazgową, realistyczną techniką, utrwalali piękno francuskiego pejzażu, jego rozległych widnokręgów, to znów gęstych lasów o świeżej, prześwietlonej słońcem zieleni.
Szeregu znakomitych dzieł doczekał się realizm w carskiej Rosji, gdzie od r. 1870 działało tzw. Towarzystwo Wystaw Objazdowych. Członków tej organizacji nazywano pieredwiżnikami. Towarzystwo to utworzyło trzynastu artystów (m. in.
Iwan Kramskoj 1837—1887), którzy opuścili mury Akademii Petersburskiej na znak protestu przeciw akademickiemu, skostniałemu systemowi nauczania, polegającemu na kopiowaniu antycznych modeli. Pieredwiżników interesowało przede wszystkim życie ich własnego narodu i piękno rodzimego krajobrazu. Za główny temat swoich obrazów, obwożonych po najdalszych zakątkach Rosji, uznali oni życie codzienne zwykłego mieszkańca kraju, jego walkę z caratem, widoki ojczystej przyrody, a także bohaterskie epizody z odległej historii Rosji.
W roku 1878 do grona pieredwiżników przystąpił największy rosyjski realista ILIA JEFIMOWICZ REPIN (1844—1930), autor namalowanego już wcześniej realistycznego i dramatycznego płótna pt. Burłacy na Wołdze. Ukazuje ono nieludzki wysiłek rosyjskich chłopów zaprzężonych niczym pociągowe zwierzęta do barki, którą idąc brzegiem ciągną pod prąd rzeki. Realizm tego dzieła polega zarówno na wyborze jako tematu głównego jedynie postaci ciągnących chłopów z pominięciem wszystkiego, co mniej istotne, jak i na dosadnej, wyrazistej charakterystyce postaci w ich prostych, umęczonych twarzach i gestach.
W późniejszych swoich obrazach Repin będzie reagował już bezpośrednio na współczesne mu wydarzenia rewolucyjne. Do takich dzieł należą m. in. Schadzka rewolucjonistów i Aresztowanie agitatora.