Realizm – definicja i środki wyrazu.
Rozwój realizmu, jako określonej metody odzwierciedlania w dziele sztuki zjawisk otaczającego świata, przypada zasadniczo na drugą połowę XIX wieku. U źródeł realistycznej koncepcji sztuki stoi racjonalizm doby oświecenia opowiadający się za poznawaniem świata drogą rozumową, racjonalizm wzbogacony potem przez teorię Feuerbacha o obiektywnym istnieniu przyrody — obiektywnym, a więc niezależnym od człowieka, jego osobistych odczuć i wrażeń. Ukoronowaniem materialistycznej koncepcji przyrody stała się filozofia materializmu historycznego Marksa i Engelsa, według której człowiek — istota poznająca — jest nie tylko cząstką przyrody, lecz zarazem cząstką społeczeństwa, w którym żyje, wraz z którym podlega procesom historycznego rozwoju, z którym współtworzy nową rzeczywistość społeczną.
Z takich źródeł wyprowadzona teoria realizmu głosi więc nie tylko konieczność odbijania w dziele sztuki istniejącej obiektywnie przyrody wraz z człowiekiem jako jej częścią składową (czynił to już klasycyzm doby oświecenia), lecz także konieczność ujawniania w nim procesów zachodzących w rzeczywistości społecznej, w stosunkach międzyludzkich, a nawet konieczność badania środkami artystycznymi praw rządzących społeczeństwem. Nic przeto dziwnego, że postępowe idee, które potęgowały w drugiej połowie XIX wieku nastroje rewolucyjne, odwoływały się w sztuce do metody realistycznej jako jedynej, zdolnej do słusznego, bo obiektywnego, interpretowania społecznych zjawisk i przemian.
W zakresie założeń formalnych realiści wyciągnęli dla siebie wnioski z kierunków im najbliższych: klasycyzmu i romantyzmu.
Kompozycja obrazów podlega u realistów w zasadzie perspektywie linearnej, zgodnie z prawem pozornej zbieżności linii biegnących w głąb, w kierunku naszego spojrzenia oraz prawem pozornego zmniejszania się przedmiotów w miarę ich oddalania się od oka widza. O ile jednak klasycyści perspektywę linearną stosowali z chłodną, bezwzględną konsekwencją (jak np. David w Przysiędze Horacjuszów), realiści komponują swoje dzieła znacznie bardziej swobodnie, uwzględniając sytuacje przypadkowe, które stwarza życie codzienne. Pod względem kolorystyki realiści posługują się w zasadzie barwą lokalną, tzn. zgodną z barwą przedmiotów w naturze w normalnym oświetleniu (np. korony drzew są zielone, dachówka domu — czerwona, skała — szarobrunatna itd.), lecz — w przeciwieństwie do klasyków — ich żywy, osobisty i emocjonalny stosunek do przyrody powoduje, że wielekroć dostrzegają oni i odnotowują w swoich obrazach zjawiska nieoczekiwane i nieprzewidziane z góry, jak np. refleksy barwne, zależność koloru przedmiotów od ich barwnego otoczenia itp. Znać tu niewątpliwy wpływ starszych i rówieśnych im romantyków (np. Delacroix). Romantyzm też ożywił paletę realistów i zachęcił ich do stosowania silniejszych, śmielszych kontrastów kolorystycznych.
Wydobyciu materialności przedmiotów służy realistom modelunek światłocieniowy, polegający na gradacji natężenia światła w zależności od położenia przedmiotu wobec jego źródła oraz zróżnicowania, a podpatrzona u romantyków faktura. Nietuszowany ślad biegu pędzla manifestuje osobisty, żywy stosunek artysty do wyobrażanego tematu.
W zakresie tematyki dzieł realiści interesują się zrazu sceną rodzajową i pejzażem (np. Barbizończycy). Potem coraz wyraźniej nasycają swoje obrazy treścią społeczno-ideową. Równoprawnymi bohaterami stają się robotnicy i chłopi odtwarzani w codziennym życiu i pracy (np. u Courbeta, Milleta, Kotsisa, Szermentowskiego, w rzeźbie Meuniera), a wiele realistycznych dzieł przepaja idea wyraźnie postępowa i wręcz rewolucyjna (np. u Daumiera czy u rosyjskich postępowych malarzy, zrzeszonych w Towarzystwie Wystaw Objazdowych, zwanych pieredwiżnikami).