Przykłady architektury klasycystycznej pierwszej fazy.
Najdoskonalszym przykładem najwcześniejszej fazy klasycyzmu jest pałacyk Marii Antoniny w ogrodach Wersalu zw. Petit Trianon, zbudowany w latach 1762—1768 przez architekta JACQUES-ANGE GABRIELA (1696—1782). Budowlę tę, posiadającą jeszcze pewne cechy architektury baroku, cechuje już szlachetna prostota, idealne proporcje bryły i niezwykły umiar w dekoracji, którą stanowią jedynie cztery żłobkowane pilastry zwieńczone kapitelami korynckimi i delikatna balustrada zamykająca blok u góry.
Budowlą bliższą naszym wyobrażeniom o klasycyzmie jest kościół Św. Genowefy, patronki Paryża, ukończony w r. 1758 przez JACQUES GERMAIN SOUFFLOTA (1713—1780), a w okresie wielkiej rewolucji francuskiej przekształcony na Panteon — mauzoleum wielkich Francuzów (tu pochowani zostali m. in. Rousseau, Voltaire, później Victor Hugo). Kościół Św. Genowefy został wzniesiony na planie krzyża, posiada z frontu majestatyczny portyk wsparty na sześciu kolumnach, a na skrzyżowaniu naw wyniosłą kopułę, dźwiganą przez trzydzieści dwie kolumny. Jakby tego bogactwa nie było dość, na szczycie kopuły architekt umieścił jeszcze małą „latarnię”. Mimo to, jakkolwiek budowla ta ma olbrzymie rozmiary, dzięki swej niezwykłej proporcjonalności i harmonii nie budzi swoim wyglądem niepokoju jak budowle barokowe, lecz przeciwnie — wywołuje wrażenie spokoju i ładu.
W duchu klasycyzmu budowano również w tym okresie teatry, starając się im nadać reprezentacyjny charakter. Znani nam Gabriel i Soufflot wznoszą dwa budynki teatralne: Gabriel — operę w Wersalu, a Soufflot — teatr w Lyonie. François CHALGRIN (1739—1811) buduje w Paryżu teatr Odeon, w którego elewacji frontowej osiem kolumn o doryckich kapitelach biegnie w tzw. „wielkim porządku” (tzn. przez dwie kondygnacje).
W Polsce omawiana przez nas wczesna faza klasycyzmu znalazła wyraz w szeregu znakomitych budowli, których architektoniczny poziom i wyraz wytrzymują wszelkie europejskie porównania. Realizacje te wiążą się z okresem panowania Stanisława Augusta, króla, a zarazem mecenasa czułego na piękno.
W r. 1786 pierwszy architekt królewski DOMINIK MERLINI (1731—1797) buduje pod Warszawą — na wzór wspomnianej wyżej Villa Rotonda Palladia — pałacyk w Królikami, oparty na centralnym planie krzyża greckiego (równoramiennego). Dziś mieści się tam Muzeum im. Xawerego Dunikowskiego. Bardzo podobny doń i również nawiązujący do Villa Rotonda jest pałac w Lubostroniu, zbudowany przez architekta Polaka STANISŁAWA ZAWADZKIEGO (1743—1806). W r. 1783 Merlini przy współpracy JANA CHRZCICIELA KAMSETZERA (1753—1797) na żądanie Stanisława Augusta przebudowuje barokową „łazienkę” Stanisława Lubomirskiego na klasycystyczną podwarszawską rezydencję wypoczynkową króla. Jest nią Pałac Na Wodzie w warszawskim parku łazienkowskim. I dziś jeszcze we wnętrzu tego pałacu, odbudowanego pieczołowicie po zniszczeniach wojennych, w przedsionku i rotundzie odnajdujemy pierwotną formę barokową. Całość jednak prezentuje klasycyzm w całym bogactwie tego stylu: w jego harmonii, spokoju i ładzie, w znakomitych proporcjach i czytelnych prostych podziałach elewacji z wgłębnym portykiem pośrodku, wspartym na czterech kolumnach, z umiarkowaną, skromną dekoracją w postaci balustradki na szczycie, podobnie jak w omówionym już Petit Trianon w Wersalu.
Przykładem klasycystycznej budowli centralnej (rotundy) z okresu wczesnego jest kościół ewangelicki przy pl. Małachowskiego w Warszawie, zbudowany w latach 1777—1779 przez architekta SZYMONA BOGUMIŁA ZUGA (1733—1807). Jedyną dekoracją tej budowli są cztery krótkie ramiona, z których jedno jest portykiem wspartym na kolumnach; uzupełniają ją obiegające wokół okrągłe okna i kopuła zakończona na górze latarnią otoczoną delikatnymi kolumienkami (monopter).