Kierunek realistyczny wywodzi się z przesłanek filozofii materialistycznej, głoszącej obiektywne istnienie świata, i z teorii materializmu historycznego (Marks, Engels) formułującej obiektywne prawa historycznego rozwoju i stawiającej przed jednostką postulat aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym.
Tematyka dzieł realistycznych wzbogaca się o nowych bohaterów — robotnika i chłopa, pokazywanych w ich codziennym życiu i pracy.
Środki formalne stosowane przez realistów wywodzą się z najbliższych doświadczeń klasycyzmu (perspektywa trójwymiarowa, modelunek światłocieniowy) i romantyzmu (stosowanie koloru lokalnego z uwzględnieniem refleksów barwnych, ożywiona faktura).
Szczególnie intensywny rozwój przeżywa realizm we Francji, Rosji oraz w Polsce, gdzie obejmuje również malarstwo historyczne, upamiętniające ważne chwile w dziejach narodu.